Sat. Apr 20th, 2024

A Laukul Evolution

– Salai Tluang Kip Thang Oct 27, 2013

Evolution

Tun laivum ah thu zirhnak lar ber le mi neh ber zai ber ii, tiin zawt singlai Islam, Christian, etc tiin rel thai ii. Minung thinlung neh ber tu heh Sanghnak (Belief) ii. Cia sanghnak te songah tun teng ah laivum in tlawng hmuah hmuah ah a zir ruaihnak tu Evolution ii.

Sanghnak (Belief) heh a Tak (Real) i tuhin hmuh (Proof) benhnak umh fangin minung in sang de ii. Cia heh tun kin san (Age) ah Science tiin ko ii. Science ah a dik tiin kin linghnak heh bawn cuul tuh, a takin hmu pha umh tuh. Cia fangin a dik tiin pom de ii.

Evolution heh High School, College le University ah Biology, Chemistry le Geology zirhnak ah a thupui ber in pomhnak ii. A hlaice in Biology le Geology ah Evolution thawn rem tuhin zingzoi de ai bawn de ii.

Evolution tihnak tu zai ii?

Canada ram ai High School grade 11 in hmanghnak McGraw-Hill Ryerson Biology 11 textbook ai laaihmai (page) 288 ah hetin ngan ii.

“Evolution is the process of biological change over time based on the relationships between species and their environments.”

Evolution tihnak tu tikcu le caan zirin nunhnak nai te in a hiang ai laivum danglamhnak zirin danglamhnak ti ii. Relhiamhnak ber tu tikcu le caan zirin nunhnak nai thil nung te pawl heh amah niu in danglam zianzo thil tihnak ii.

Evolution phun 6 umh ii.

1. Cosmic Evolution: Caan (time), boruak (space) le thil (matter) te pawl heh Big Bang in pandaan
2. Chemical Evolution: Hydrogen in element dangdang cang zianzo daan
3. Stellar and Planetary Evolution: Arsi le lailung te umh pan dan
4. Organic Evolution: Nunhnak a ham pandaan
5. Macro Evolution: Thilnung phun khat in phundang ah cang zianzo daan
6. Micro Evolution: Thilnung phun khat song ah ci dang dang karhzaidaan

Evolution in Laivum le lailung umh pan daan

  • Lai le van heh tunhlan kum 20,000,000,000 dung ah zai khai umh lo hnak songin thil puak umh ai cia heh Big Bang tiin ko ii.
  • Kum 4,600,000,000 BC ah tun ai kin lailung (earth) umh ii.
  • 3,000,000,000 BC kum dung ah lailung ah nunhnak umh pan ii.
  • Kum 3,000,000 BC ah lailung ah Homosapien tihnak zawng bang thilnung in tun ai minung ah cang ii.

evolution & creation timeline

Creation in Laivum le lailung umh pan daan

  • Tunhlan kum 6000 (4000 BC) dung in umh pan ii.
  • Tunhlan kum 4400 dung ah Noah san tilet tlung ii.
  • Tunhlan kum 2000 (0 AD) dung ah Zisuh Khrih suak ii. Cia hnua tun kin san tian lailung umh ii.

Evolution te in nunhnak heh thil ciik niu, bacteria bang in umh pan in ruathnak nai ii. Nunhnak umh lo songin nunhnak umh ai cia thil ciik niu heh nuam niu niu in danglam zianzo ai, ti song ai nga le lailung ah umhnak ramsang te pawl ah ciang zianzo le hnuata ah ke 2 le kut 2 ai zawng bang ramsang heh minung ah cang tiin sang ii. Scientist te pawl in heh a sanghnak heh lailung song an tawkhnak hlanlai ninghing le ramsa ruh te hmangin thudik tiin zirh ii. Tun dinhmun rin minung mit in hmu thil lo hnak nunghing, minung tiksa song ah nunghnak virus le bacteria te khai sii in neh thil nawn loin danglam zianzo ai cia heh evolution a fimkhim ruaihnak tiin lang ii.

Evolution veksen heh Science i lo

Science tihnak tu bawn cuul thil, siik thil, hmu/ling thil tuh hnak ii.

1. Cosmic Evolution heh Science i lo:

Cosmic Evolution heh laivum (Universe) hampandaan Big Bang tiin ko ii. Big Bang umh lai a hmutu umh lo ii. Telescope te hmangin van ah arsi te pawl hmun hla lam ah peu zianzo in hmuhnak heh Big Bang ti thil lo ii sing. Tunhlan kum 20 billion ah Big Bang umh pan ti ii. Aisu in cia lai hmutu umh fawn loin tun ai van ai a hmuhnak men in Big Bang umh tiin tlawng ai laibu (textbook) ah ngan ai University tian in zir ruai ii. Cen, Big Bang theory ah thil hmuahhmuah heh hmun khat in a peu hnua ah a veksen in hmun khat ah tawkdun sek tuh leh ai a ngaw roh hnak thil ciik/beuh niu, a umh lo tlukin khawm dun tuh ai cetin puak leh tuh le tun ai laivum (Universe) bangin a thar in cang leh tuh ti ii. Science daan in thil heh a umhmun in thawn thil tuhin tha (energy) kuul ii. Science daan in energy heh paai thil lo ai phun khat in phun dang ah thleng dun menma de sawn ii. Big Bang theory ah zai khai umh lo hnak songin lai le van ai arsi veksen cang tuhin thil puak ruai benhnak energy heh konin kawi ai, kontin cang tihnak rel ben lo ii. Cen Big Bang heh kum 80 – 100 billion ah vai khat umh tio ti fawn ii.

Cosmic_Evolution

Big Bang heh cang thil hnak. A takin cang thil tihna bawn cuul thilhnak le ling thil hnak khai i fawn lo maan Cosmic Evolution heh Science i lo ai sanghnak (Belief) tihnak ii.

2. Chemical Evolution heh Science i lo:

chemical evolutionChemical Evolution tihnak tu thil (element) pakhat in element dang ah cang zianzo thil tihnak ii. A ngom ah Hydrogen (H) tihnak element umh ai cia heh nuam niu niu in Chemistry ai kin linghnak Periodic Table song ai kin linghnak Helium (He), Oxygen (O), Carbon (C), Uranium (U) te tian element phuncang cang zianzo thil tihnak ii.

Tun tian element pakhat an element dang ah amah thu niu in cang zianzo thil tihnak heh Science in bawn cuul thil lai lo, hmu thil lai lo hnak ii. Ciamaan Chemical Evolution heh Science ti thil lo ii sing, Sanghnak (Belief) sawn ii.

3. Stellar and Planetary Evolution heh Science i lo:

cosmic evolutionVan ai arsi le lailung te pawl heh thil puak in cang tihnak ii. Mithiam te pawl in van ah arsi 70 sextillion (70,000,000,000,000,000,000,000) heh kum 20 billion (20,000,000,000) sungah arsi 70,000,000,000,000 umh tihnak ii. Ciamaan kum 1 ah arsi 3,500,000,000,000 umh tihnak ii. Cia heh minute 1 ah arsi 6,665,000 umh tihnak ii.

Aisu in khai minute 1 ah arsi 3,500,000,000,000 a thar cang suak lai hmutu umh lai lo ii.Cen, tunhlan kum zaimawzah ai thula, tun dinhmun ah cetin canghnak ngai ngai maw tihnak siik thil fawn lo, bawn cuul thilhnak khai i lo ii.

Ciamaan Stellar and Planetary Evolution heh Science thiamhnak in bawn cuul, siik cuul in a takin umh thil tihnak hmuh thil hnak i cuang lo ai Science i loin Belief (Sanghnak) ii.

4. Organic Evolution heh Science i lo:

organic evolutionNunhnak nai lo thil in nunhnak nai thilung ah cang tihnak ii. Chemical te pawl amah cokrawi dunhnak in le a hiang ai dinhmun zirin danglam zianzo le nunhnak nai thil ciik/beuh niu, cell ah cang le cetan bacteria bang thinlung beuh niu niu ah cang zianzo tihnak ii.

Tun tian nunhnak umh lo thilri hmangin nunhnak nai cell maw, bacteria te bang pawl amah niu in a cang lai hmu pah umh lo ii. Lungto maw laipua ah amah niu in nunhnak nai thilung ah a cang lai hmu pah umh ngal lo ii. Cen, nunhnak nai nai lo thil hmangin nunhnak nai thinlung phunkhat ah tuntian bawn cuul thilhnak umh lai lo ii. Ciamaan Organic Evolution heh Science i lo ai Belief (Sanghnak) phunkhat ii.

5. Macro-Evolution heh Science i lo:

tree of lifeHe evolution ah nunhnak nai phunkhat heh phundang ah cang thil tihnak ii. He heh Evolution Tree of Life tiin rel de ii. A reldan in ti song ai Nga (fish) heh lailung ah hleng ai Nga heh Cumduur, Dinasaurs, Vaniu (bird), Sai, Zawng le Minung ah cak suak ti ii. He Evolution ah Minung le Zawng heh Primate tihnak zawng khai i lo, minung khai i lo thilnung phunkhat in cang tihnak ii.

Hetin cang suak ngaingai maw tihnak a cang lai aisu in khai hmu lo ai, tun kin tikcu le caan ah khai cetih bang ai ramsa phunkhat in phundang ah a cang lai teng hmu pha umh cuang lo ii. Cen tun ai kin linghnak nunghing te pawl cang suak tuhin tunhlan ai nunghing te pawl heh a takin a ruh maw lung in cakhnak (Fossil) nunghing te pawl hmu pha umh lo tam ze ii.

Ciamaan Macro Evolution heh bawn cuul thil, hmu/ling thil pawl khai i cuang lo ai he heh Science i loin Belief (Sanghnak) i sawn ii.

6. Micro Evolution heh Science ii:

micro evolutionHe Evolution ah nunghing phunkhat heh a hiang ai laivum dinhmun zirin ci dang dang ah danglam de ii. Uico phunkhat in uico phun dang dang ah zai thil ai Uico heh zawng ah cang lo ai, Uico i hlen ii. Cia bang pahin Bacteria le Virus te pawl khai minung in kin hmanghnak si kin hmanghnak tawng thil tuhin danglam tete de ii. Ikhalkhaw Bacteria heh hnawta ah nunghing phunkhat ah cang kio tihnak umh lo ii.

Ciamaan Evolution phun 6 song in Micro Evolution ian heh a takin ling thil, hmu thil, bawn cuul thilhnak i maan Science ii.

Bible (Genesis 1:24 ) ah Pathian in nunghing te pawl heh amah te bang phun dang dang suak tuhin hmuifu pe hnak ponka umh ii. Ciamaan Kawlpaw heh Kawlpaw phun dang dang ah suak thai tihnak ii.

Evolution Laukulhnak

1. Thihnak heh khangso ruaitu:

“The Origin of Species” laibu suahtu Charles Dawin ai laaibu laaihmai 243 ah “thun from the war of nature, from famine and death, the most exalted object which we are capable of conceiving, namely, the production of higher animals, directly follows.” tiin ngan ii. A rel hiamhnak tu thihhnak heh nunghing cak le khangso sawn ah kin cang ruaitu tihnak ii. Thihnak maanin minung heh laivum ah umh tihnak ii. Bible in minung maan laivum ah thihnak umh kin ti sawn ii. Evolution heh dik ilekhaw a cak sawn le pha sawn, khangso sawn ah thilnung heh cang tuhin zuamdun kuul, reekdun kuul, thinak umh kuul tihnak ii.

2. A cak sawn ian nunghnak:

Evolution in “Survival of the fittest” tihnak a cak ber ian nung thil tihnak heh thupui ngai in fehpui ii. A cak lo sawn tu a thi in khai poi lo tihnak ii.

Evolution in “Natural Selection” tihnak thupi ngaiin rel ai thilnung cak le pha, a mawi te nung i tuhin a pha lo le cak lo te lon in, a pha te ian hmangin a pha sawn ah cang thai tiin zirh ii. Ciamaan thilnung pakhat nung suak tuhin a cak lo sawn le a pha lo te pawl lon kuul, thi sek kuul tihnak ii.

3. Pathian umh lo

Thil nung loin thil nung cang thil tihnak heh Pathian umh lo tihnak ii. Evolution dik ngio lekhaw Pathian bia kin kuul lo ai, minung heh ramsang cak le fim deuh menma bang kin cang ai, nung tuhin nunhnak nai dang te pawl neh kuul, siatsuah/reek kuul tihnak tian in zirh ii. Ciamaan Evolution sangtu te in mi in harsa le thihhnak a tuar in khai poi ti lo ai amah te nung thil tuhhnak sawn in lang ii.

Evolution maanin laivum ah thihnak

1. World War I, World War II:

Laivum raalpui 1hnak (World War 1) khiah a suakhnak san ber tu German miphun (race) miphun dang neh hiamhnak in panhnak ii. Cia lai ah German te pawl khiah laivum ah minung dinhmun sang berin vuah duh zo ii.

Cen, Evolution pu ber Charles Darwin in The Descent of Man (New York: A.L. Burt, 1874, 2nd ed.), p. 178 ah “minung khangso/lawilawi sawn miphun in minung khangso/songlawi lo sawn te pawl heh laivum in paai thai tian in neh daan ii, cetin minung heh khangso le songlawi sawn ah cang tete tuh…” tiin relhnak nai ii. Darwin in a hmudan ah Europe ai minung vun var (white-skinned European) te pawl heh minung songlawi deuh in hmu ii. Minung heh zawng bang vun haang, hmul thawn dimhnak ramsang bang phunkhat in tun bang hmul tlawm niu nai, vun var le mawi sawn ah cang zianzo in hmu ii. Ciamaan minung ah minung ci pha deuh le pha lo deuh umh in reel ii.

Hitler san a hleng fangin Hitler heh Darwin ai Evolution heh roh ngaiin sangtu ii. Cia lai ah Lebensborn tihnak project thupruk heh German in nai ai, ci pha miphun suak tuhin nau nai ruaihnak le naupang khawmhnak bawn le German minung heh a cak le mawi, miphun cak ah cang ruai tum in tawlrel ii. Hitler German heh miphun songlawi in lang ai miphun dang te uk tuh tihnak thupui berin fehpui ii. He heh Darwin ai relhnak a cak sawn in cak lo sawn ukdaan, nehdaan tihnak a takin fehpuihnak ii. Cetin German in World War II khai suak ruai ii.

Germany ai miphun thinlung a naihnak in World War I ah mi 20,000,000 thi ai mi 21, 000,000 in hliam tuar ii. Cen, World War II ah mi 72,000,000 luan hliam tuar ai, mi 17,000,000 (mi 7-26 million dung) hnakin tam sawn a ci mit tuhin Jews miphun reek ii.

Japan te khai laivum ah Charles Darwin ai relhnak bangin minung khangso zianzo te lakah a hnawta ber minung ah vuah dun ve ai, World War II ah amah te miphun in laivum uk hiam in buai awng ai mi tam ze thi awng zo ii.

2. Marxism, Communism

Marxism le Communist ukhnak daan heh Darwin ai Evolution theory hmang ii. Russia ram uktu Leon Trotsky le Vladimir Lenin in Marxism ukhnak heh a takin cang ruai tum in mer awng ii. Cetin Russia ram ah Bolshevik revolution le Russian Civil War te pawl suak le mi 15,000,000 thi awng ii. Joseph Stalin kahi Darwin ai Evolution sangtu ii ai amah konghoihnak in mi 20,000,000 reek awng ii. China ram ai konghoitu Mao Zedung heh Darwin theory sangtu ii ai mi 14,000,000-20,000,000 dung reek awng ii. Pol Pot (Saloth Sar) khai Darwin theory sang le mi 750,000-1,700,000 reek awng ii.

3. Abortion (Nau tlok ruai)

Evolution theory sangtu te ca minung heh nu ai suul song ah a um ngom fangin minung ngaingai i lai loin sang ii. Evolution sangtu Ernst Haeckel in nu suul song ah nau a umh ngom lai zuk heh ramsang dang ai nau umh pan lai zuk te pawl thawn a bangdun in reel le minung heh ramsa in nuam niuniu in nu suul song ah minung ah cang zianzo in reel pan ii. Cetan nu suul song ai nau heh minung a i hlan ah lon lekhaw poi lo tihnak lar ruai ai lau lon heh minung reek in ruat lo hnak khang aam aam ii. Cen, a cak sawn le pha sawn nung tuhin a cak lo sawn lon, reek heh Evolution zirhhnak in poi ti lo maan nu suul song ai nau lon (reek) heh thil poi in ruat lo hnak khang sinsin ii.

Laivum ah nau lon tam sinsin ii. 2013 kum song ai Oct 27, 11:19pm (Canada time) tian worldometers in a hmudan ah abortion 34,517,336 tian khim zo ii.

Mithiam te hmudan ah kum siar a hnia ai zah Abortion (nau reek) umh ti ii.

  • 6.4 million – Africa
  • 27.3 million – Asia
  • 4.2 million – Europe
  • 4.4 million – America
  • 1.4 million – North America

Pathian umh le umh lo

National Centre for Science Education (NCSE) in Evolution heh University te lakah a sangtu tam maw tam lo, tihnak 2010 kum ah zingzoihnak bawn le Science zirtu te in Evolution heh sang maw sang lo tihnak zawt zianzo ai a tawkhnak tu 53% in sang ai 31% in sang thil lohnak tam ti ii.

2012, May hla ah USA ram ai mipui lak ah zingzoihnak bawn le Pathian umh ti sangtu heh 46% dung ii tiin USA Today in phuang ii.

Gallup.com in USA mi a zingzohnak ah mipui ⅓ in dung in minung heh nunghing dang in canghnak sang napui Pathian in cetin cang tuhin bawnhnak tiin sang ii. 15% mipui in minung heh Pathian tel lo rori in amah niu in nunghing dang in cang tiin sang ti ii.

Creationist te zohsuam tuar

Laivum le nunhnak nai zai zong zong heh a bawntu umh ti sangtu te pawl heh Creationist tiin ko ii. Evolution heh Science zirhnak phunsang tlawng ah a poimawh berin le Evolution daan in zai hmuahhmuah fehpui ii. Ram caang caang ah University le naperhnak Evolution sang lo ai Creation (A bawntu umh) ti sangtu te pawl heh naper in hnawn, hming sia ruai te bang tam ngai ii. Creationist hrekkhat tu tazazung lam tian hleng ai thawng toh tian khai tuar ii. Pathian thu phuangtu mithiam te pawl heh a tam sawn tu sumsaw lam ah acozah ling loin ngah, hmang de tiin le acozah daan bangin umh lo te bangin pom tuar tam ngai ii.

kent hovindUSA ram ai Creationist hming thang Dr. Kent Hovind khai Seminar le University te bang ai Scientist te thawn mipui hmai ah Evolution dik lo thu roh ze in a tawngtu ai kum 10 ai cetin a nung Pathian umh thu phuang ii. Hnuata ah sumsaw lam ah acozah daih lo hnak bawn in pom tuar ai 2007 kum an kum 10 thawngto ruai ai tuntian pom tuar ii.

Sawmdunhnak

Kin laivum ah fimthiamhnak khang ai laivum fimthiamhnak zirhnak hmun ber tlawng le University te bang ah Evolution in uk sek hang ii. Western ram ah minung heh zawng bang minung in canghnak tiin Dinosaur thula te thawn High School hleng lai lo naupang te tian in tlawng ah zirh sek zo ai, Bible ai Pathian in minung bawn tihnak khai sang lo zianzo le Pathian sanghnak thinlung paai sinsin i hang.

Laicianghlim Bible ah, Hosea 4:6-7 ah Pathian in i minung te pawl khiah thu linghnak sam maanin siahsuah in umh thu kin reel ii. Khrihfa tam sawn in Pathian sang ti menma in laivum fimthiamhnak khangsohnak te pawl thula lingthiam lo, fimthiamhnak hmang in Bible heh dik ii, Pathian umh ii, tihnak phuang ben lo le singkhaw Pathian umh lo, ramsang bangin a cak sawn sawn nung tuh, nunhnak tu amah niu in umh hnak tiin Evolution thinlung in kin paai sinsin tuh ii.

He laai siartu veksen a nung Pathian in hmuifu ning pe tu seh. Pathian songlawihnak a thar in lar tu sin seh.

Amen….

References:

Related Post

Leave a Reply