Thu. May 16th, 2024

4 Feb 2011

Mi 300 hnakin tam sawm Europe ram ai scientist te tawkdunhnak nai tlang ai Euro billion man thu poimawh ngai relcat tuh nai i hang.

Mithiam te in riil thilhnak 3 song ai 1 heh riil tuh i hang. Cia bang te tu:

1. 20m dung sau, IXO tiin kohnak lailung pua lam ai um black hole siik thilhnak;

2. Setellites 3 telhnak, LISA tiin kohnak, lai le vaan um ngom fangin thil cang daan thlirhnak;

3. Lailung pua vanzuang 2, he vanzuang te in kin lailung thawn a nong ber hmun ah nunhnak um thilhnak hmun ah feh tuh, EJSM/Laplace tiin kohnak.

The European Space Agencu in mission ngaw roh le poimawh roh persuak thil tuhin le thil danglam roh bawn tuhin 2020 kum dung le a hnua lam ah bawn tum i. Kum 10 um leh tuh song ah hetih bang tumtahhnak heh caan rai roh tuh baang napui vaan lam khuaruattu lam ca hebang heh thil tumce i lo hang i.

Sumpai tam roh bo tuhhnak mission naper thilhnak te tu a hnia ai bangin i.

International X-ray Observatory

1) IXO: The International X-ray Observatory heh vaan lam siikhnak telescope ngawpui i, Hubble te, James Webb te bang i tuh i. Vaan lam

siikhnak James Webb bangin ngaw roh tuh maanin ciik ruai kuul tuh ai, Atlas 5 rocket ah thual tuhin bawn kuul tuh i.

Rocket hmangin lailung heelhmun vaan ah hleng hnua fangin vaan ah IXO heh a i tuhhnak bangin rem leh tuh i. IXO heh 6.5 tonnes rit tuh i. He ceet ah optics pha ber te um tuh ai, tun ai Nasa in naihnak Chandra telescope le Esa ai XMM te hnakin a let 10-100 tian fiang sawn vaan ai kawihnak tleu/X-ray te khiah zuk thil tuh i. He ceet in vaan ai kawihnak X-rays te khiah ciang ngaiin a umdaan le a kawi hmun te tian zingzoi tuh i. X-ray te heh vaan an kawi fangin cak rohin vaak ai, a vaak kongin sa tete ai, hnawta ah amah lala khai khan sek de i.

Mithiam te in vaan ai kawihnak X-ray te heh vaan lam thula ciang ngaiin ling thilhnak te i, black holes hmun ah kawihnak te ti i. Vaan lam hlirtu te ca he vaan lam siikhnak IXO telescope heh thuciang tam ruai ling ruai ben tuh tiin umhnak nai tlang i.

IXO in vaan ah black hole umhmun zingzoi tuh ai, kontin vaan ah lo um pan i tihnak khai lin tuh tiin umhnak nai tlang i. Black hole te umhmun ciang ngaiin ling ngah lekhaw he black holes umdaan maanin thil umdaan danglam tuh daan te ling thil tuh ai, he black hole song lam ah zai hmuahmuah a duuk daan te le minung te ca ralring kuulhnak te tian ling thil tuh i.

Paul Nandra, Garching ai Max Planck Institute for Extraterrestrial Physics in

“Kin umhnak tu tun dinhmun ai vaan lam siik thilhnal telescope thar te hmangin he bang thula heh a ca teng dung lin thil i hang. Black hole ah tleu khai black hole lam ah kawi sek de i. Cen, he hnakin thilmak leh tu Black Hole ah nong tete lekhaw tleu heh kawi (a cang niu in feh lo) ze hang maanin mah lala ai hnua lam khai hmu thil tuh i. Ciang ngaiin ling thil tuhin tleu siik hnak pha roh kin kuul ai IXO heh thil remcang ngai i. Tun khai a ca teng dung vaan ah tleu umdaan lin hang ai, IXO hmangin scientist Einstein in phuanghnak Relativity theory khai ling fiang thil tuh i” ti i.

Laser Interferometer Space Antenna (LISA)

LISA: Laser Interferometer Space Antenna (LISA) bawn tuh daan heh tunhlan kum 18 dung panin khuaruat cia hnak i. Black Hole te khi dun fangin a hiang ai boruak le caan te tian danglam ruai sek tiin umhnak nai ai, hetan suakhnak tha (Energy) heh vaan ah darh sek de i. Black Hole an suakhnak tha/tleu te khiah kin umhmun lailung ah lin thil lo tlukin tlawm niu hleng de ai, cia tleu khiah he LISA hmangin pom ngah teek tum i.

LISA ah setellites 3 tel tuh i, cia te khiah 1 le 1 karlak heh 5 million km i tuh ai triangle bangin um tuh i. He setellite te heh 1 le pakhat heh laser thawn kaap dun tuh ai, he laser te lamvaak daan le danglamhnak te khiah zingzoi tuh i.

Hetih bang ai zongzoi tuhhnak heh 1 meter ai hmun 10 million ai million tia dung, atom hnakin ciik sawn vaan ai tleu kawihnak te khiah zingzoi tum i. Thil danglam le mak roh i. He thiamhnak hmangin vaan lam (astronomy) khai roh ngaiin khangsohnak le danglamhnak um ruai tengteng tuh i.

Potsdam ah Max Planck Institute for Gravitational Physics ai Professor Bernie Schutz in hetin ti i:

“Tleu heh vaan lam zingzoihnak tuhin thil pha ngai i. Inapui khaw harsahnak 1 tu tleu heh a lamkong ah thil in kham thil i. Vaan ai tleu khiah pom ngah teek tuhin hmun hla ngai an kawihnak i maanin a lamkhong ah thil phuncang le thil tam ngai pahtlang hnua ah kin hnen ah hlenghnak i. Cetin tleu heh darh zianzo ilolekhaw thildang in hiip lio de i. Cia lak song ah lailung hiiphnak (gravitational) tu thil in kham thil lo i. Ciamaanin hiiphnak (gravitaion) fehdaan heh zingzoi thil le singkhaw kin lingfiang lo hnak te khai kin fiang thil tuh i” ti i.

IXO bangin LISA khai Black Hole thula zingzoihnak tuhin lamkhong kin hongsah tuh i.

Vaan ah tunhlan ai vaan le lailung hampanhnak tiin mithiam te in sanghnak Big Bang san ai tleu te le aw (waves) te heh tun tian vaan ah tawk thil tuh tiin mithiam te in umhnak nai i. LISA in hebang vaan ah taang meenghnak te khiah sii tuh i.

EJSM Laplace

EJSM/Laplace : He tu vaan ai Jupiter lailung ah vaanzuang 2 feh ruai tuh i. Jupitar lailungpui le Jupiter ai Galilean hlapa te khiah zingzoi tuh i. He tumtahhnak vaanzuang heh Europa le Ganymede te i tuh i. American te in Europa bawn tuh ai, Europe te in Ganymede vaanzuang bawn tuh i.

He vaanzuang 2 in Jupiter ah zalen ngaain science lam per tuh i. Vaanzuang te khiah Jupiter tuamtu hlivua lakah um tuh ai, hmun dangdang ah um tuh napui a ngahhnak thula te tu hlawmduun tuh i. Cetin kin lailung umhmun arsi song ai lailung te lak ah lailung ngaw ber Jupiter ai hlivua an scientist te ca thil thar tam ngai hmu ruai tuh i.

Jupiter a poimawhhnak tu tunnaai ah hmun dang ai arsia hiang ah lailung thar  te tawk zianzo maanin i. Arsi dang ai lailung dinhmun te lingthiam tuhin kin hiang ai Ni arsi heeltu Jupiter lailung heh remcang ber tiin mithiam te in ruathnak nai i. Cen, Jupiter heh lungto loleek dim napui khaw a lailung ah vur khai hmu pha um pah maanin he lailung/planet ah nunhnak um thil tuh tiin ruathnak um i. Ciamaanin Europa le Ganymede heh Jupiter ah hlat tuhin thinlung so ngai i. He vaanzuang 2 te in Jupiter lailung song ai tii (water) te khai co suak tuhin tumtahhnak nai i.

Imperial College London ai Professor Michele Dougherty in hetin reel i:

“Thil poimawh ngaingai kin kuulhnak te tu, tii (water), caan rai ngai kho ngaiin umthilhnak le tha (energy) te i. Kin bawntunhnak te tu he Jupiter lailung heeltu hlapa lak song an hmun 4 khiah ling fiang kin kuul i. Hebang bawn tuhin vaan lam zuang thilhnak kin kuul i. Nasa in a hlat awnghnak Galileo vaanzuang in kum rai ngai Jupiter lam ah caan hmang napui khaw Jupiter ai hlapa te hiang ah nazi 3-4 hnakin tam sawn caan hmang man lo awng i. Ciamaanin lingfiang thil tuhin Jupiter hlapa te hiang ah caan rai thah vaanzuang heh Jupiter heel kongin vaak ruai kin kuul i. Cetin kin siik hiamhnak hmun te khai vai tam ngai siik nolh thil tuh ising. Cetin he lailung ah danglamhnak te khiah kin fiang aamaam tuh i” ti i.

IXO, LISA le EJSM/Laplace te heh euro tangka billion tam ngai bo kuul tuh i. European Space Agency te in thil 1 ca 700m euro hnakin tam sumpai suah thil tuh lo ti i. Hetih bangin euro tangka tam roh bo kuulhnak 1 heh tumtahhnak 3 lak song ah ril kuul dinhmun ah um teng i.

Hetih bang ai European Space Agency te in vaan lam naperhnak tuh buai teng fangin US in khai amah niu in tumce ngaiin thil tawlrel ve teng i.

Related Post

Leave a Reply